Zandkalender

Deze foto is gemaakt op 13 april 1938. Links op de foto staat Hotel Du Commerce met links daarvan kapper en sigarenhandel Martens. Deze gebouwen zijn tijdens de Tweede Wereldoorlog helaas kapot geschoten. Tegenwoordig zijn hier twee uitzendbureaus gevestigd met daarboven appartementen in een modern gebouw uit 1998.

Op de plek van de bomen in de Koninginnenlaan is in 1960 de Stationtunnel gebouwd,  ook wel bekend als de Drakentunnel. Het ouderwetse busje voor het hotel was van stoomwasserij De Spuistroom. Deze wasserij was gevestigd in de Molenstraat, tegenover het bestaande restaurant Van Puffelen.

Maar de reden dat we de bovenstaande foto hebben gekozen voor de Zandkalender is natuurlijk de Drakenfontein!

De Drakenfontein is officieel in gebruik genomen op 19 juli 1903. Dat is dit jaar precies 120 jaar geleden! Van de openingsfoto zijn ansichtkaarten gemaakt en die zijn ingescand door Erfgoed ‘s-Hertogenbosch, zoals te zien is op het plaatje.

De opening werd uitgevoerd door burgemeester Van der Does de Willebois, naar wie ook een singel (straat) in onze buurt is vernoemd. Hij was de burgemeester van ‘s-Hertogenbosch van 1885 tot 1917. Hij was dus ook burgemeester toen onze buurt ’t Zand is gebouwd, wat gebeurde tussen 1890 en 1915.

Deze foto is ergens tussen 1950 en 1960 gemaakt, maar het exacte jaartal is niet bekend. De foto is gemaakt vanaf de PNEM-toren (Provinciale Noord-Brabantse Electriciteits Maatschappij), waar Essent nu is gevestigd.

Op de foto zien we de rotonde op het Willemsplein, de Willemsbrug, de Koningsweg en de Van der Does de Willeboissingel. Op de kop tussen de Koningsweg en de Willeboissingel zien we cafetaria Rotonde. Op die plek is tegenwoordig café BUURT gevestigd.

Links op de foto, op de hoek van de Koningsweg, zien we het Protestants Militair Tehuis. Dit tehuis werd gebouwd na de Tweede Wereldoorlog. Wat oorspronkelijk op die plek stond kun je op de foto hieronder bekijken. Tegenwoordig staat hier een groot kantoorgebouw met als huurders tot voor kort o.a. Brand Loyalty en Stichd.

Aan de horizon zien we links de schoorsteen van melkfabriek Sint-Jan. Deze fabriek, gebouwd in 1907, heeft tot eind jaren vijftig melk verwerkt en verspreid in de stad. Vandaag zijn hier meerdere ateliers en Kunstruimte de Melkfabriek gevestigd, vernoemd naar de originele fabriek.

​

Deze foto van dezelfde plek is gemaakt vanuit een andere hoek, op 12 juli 1938. De Willemsbrug over de Dommel van de vorige foto wordt hier aangelegd ter vervanging van de houten Willemsbrug. De leuningen van de brug waren gemaakt van boomstammetjes en takken en deze brug kreeg daarom de bijnaam Knuppeltjesbrug.

Het gebouw met de witte luifels in het midden van de foto is Hotel Wilhelmina uit 1902. Links van het hotel zien we een stukje van de arbeiderswijk die de bijnaam Lombok had. De mensen die hier woonden kregen de bijnaam Lombokkers en de rest van de bewoners van ’t Zand werden Zandhazen genoemd.

De brede straat met links het hotel en rechts huizen en bedrijven is de Willemstraat. Tegenwoordig kun je via deze route tussen twee grote kantoorgebouwen in naar de Paleisbrug lopen.

​Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn grote verwoestingen aangericht in dit deel van ’t Zand. Na de oorlog werd vrijwel alles gesloopt en zijn op die plek het PNEM-kantoor en de toren gebouwd. Wijk Lombok verdween daarmee, maar op de website van de Bossche Encyclopedie kun je het verhaal over deze wijk teruglezen.

Deze foto is gemaakt op 20 maart 1948. Hier zien we de Verkadefabriek met het volledige personeel, klaar voor vertrek op een personeelsuitje naar Carré in Amsterdam. Helemaal links in de witte regenjas staat de chef van het bedrijf naast zijn vrouw (derde van links). Verder bestaat het personeel op de foto bijna geheel uit (jonge) vrouwen.

De fabriek op de foto stamt uit 1904 en heette oorspronkelijk de Bossche Wafel- en Banketfabriek van Verhagen en Van Oorschot. In 1929 werd de fabriek overgenomen door Ericus Gerhardus Verkade, een brood- en beschuitbakker uit Zaandam. Zo kreeg de Verkadefabriek zijn naam.

Deze foto is gemaakt op 8 juni 1951 op de inpakafdeling van de Verkadefabriek. Ook hier zien we veel jonge vrouwen, net als op de eerste foto. In die tijd gingen veel Bossche meisjes na de huishoudschool werken bij deze fabriek. Daar komt de bijnaam “de Meisjes van Verkade” vandaan.

In 1984 werden twee nieuwe bedrijfshallen toegevoegd aan de oude productiehallen. Deze bedrijfshallen zijn de gebouwen die je tegenwoordig ziet aan de Boschdijkstraat.

Toen de productie in 1993 verhuisde naar de centrale locatie in Zaanstad, sloot de Bossche Koekjesbakkerij. Daarna stond het gebouw jarenlang leeg. Pas in 2002 werd een begin gemaakt aan de herinrichting van de oude fabriek tot nieuw cultureel centrum. In 2004 opende de Verkadefabriek vervolgens opnieuw haar deuren. Aan het gebouw is in de jaren daarna nog veel veranderd en verbouwd.

Op de website van de Verkadefabriek staat een uitgebreidere versie van deze geschiedenis.

Deze foto is gemaakt op het Emmaplein op 19 mei 1936. Op de foto staan taxi’s en chauffeurs van Touringcar- en Taxibedrijf Firma van de Rijdt. Dit bedrijf en hun garage waren gevestigd in het gebouw aan de rechterkant op de foto.

In het midden zien we Fotopers Bureau het Zuiden, opgericht in 1927. Zij maakten veel foto’s voor katholieke dag- en weekbladen tot eind jaren ’60. Mede dankzij dit persbureau is er veel goed beeldmateriaal van onze buurt en stad. De helft van alle foto’s op onze kalender is gemaakt door hun fotografen.

Beide gebouwen zijn kapot geschoten in de Tweede Wereldoorlog en niet herbouwd. Tegenwoordig staat hier het Emma Staete kantoorgebouw.

Het gebouw dat helemaal links op de foto staat is Drukkerij en Binderij Teulings.

Deze foto is gemaakt in 1915 van een advertentie door een onbekende fotograaf. Op het plaatje staat het kantoor- en fabrieksgebouw van Drukkerij en Binderij Teulings.

Het voorste gedeelte was het kantoor en aan de achterkant waren grote hallen waarin de kranten werden gedrukt op grote persen. Deze krant heette toen nog Het Noordbrabants Dagblad – Het Huisgezin. Dezelfde krant kreeg in 1959 de huidige naam: Brabants Dagblad.

Tot 1973 werden hier kranten gedrukt en vanaf dat moment werd de productie verhuisd naar de stad Best. De hallen werden gesloopt en in 1977 werd het kantoorgebouw verkocht. Gelukkig is het toen niet gesloopt en werd het monumentaal verklaard.

Na een grondige verbouwing in 2003 verhuurt woningbouwcorporatie Zayaz sociale huurwoningen en zijn bedrijven gevestigd op de benedenverdieping. Het gebouw kreeg de nieuwe naam De Bindery, die verwijst naar de originele functie.

Deze foto is op 7 juni 1946 gemaakt op de hoek van het Julianaplein en de Capucijnenlaan. Op de foto zien we de medewerkers van Wijnhandel G. Verlinden & Zonen. De vrachtwagen links op de foto is van Expeditie- en meubeltransportbedrijf Jos Beekwilder en Zonen. Beide waren bekende Bossche bedrijven in die tijd. Hieronder geven we een korte beschrijving.

Wijnhandel Verlinden werd opgericht in 1885 door Gérard Verlinden. De wijnkelders van het familiebedrijf waren gevestigd aan het Julianaplein vanaf 1907 tot 1961.

In 2018 fuseerde Verlinden met Verbunt Wijnkopers, opgericht in 1884 in Tilburg. Sindsdien opereren de twee familiebedrijven onder de naam Verbunt Verlinden. De website van het bedrijf geeft een mooi overzicht van de historie van Wijnhandel Verlinden, onder meer over hoe het bedrijf de Tweede Wereldoorlog in onze buurt is doorgekomen.

Deze foto werd gemaakt op 12 maart 1942 op het Emmaplein. Links op de foto zien we het kantoor van Fotopersbureau Het Zuiden. Rechts op de achtergrond zien we het torentje van Emmaplein 24 A, gebouwd in 1914. Hier is nu coffeeshop The Grass Company gevestigd.

De man met paard en verhuiswagen werkte voor Transportbedrijf Jos Beekwilder en Zonen. Dit bedrijf werd opgericht in 1910 na de aankoop van een stal met een paard en wagen aan de Korenbrugstraat in de Binnenstad.

Het bedrijf groeide uit over de hele stad met meerdere locaties. Beekwilder en Zonen maakte naast de paard-en-wagens in die tijd ook al gebruik van vrachtwagens. Toen de foto bij Wijnhandel Verlinden werd gemaakt in juni 1946, had het bedrijf 17 vrachtwagens. In 1953 is het transportbedrijf verkocht aan BTO uit Bergen op Zoom.

De website van de Bossche Encyclopedie geeft meer informatie over de geschiedenis van familie Beekwilder en het bedrijf.

Deze foto is gemaakt rond 1920. We zien de Stationsbrug en de Stationsweg. Op de achtergrond zien we een klein stukje van het Centraal Station uit 1896.

De Stationsbrug is gebouwd in 1875 en was de eerste van drie bruggen op dezelfde plek. De eerste brug werd in 1923 vervangen door een bredere stenen brug. Die werd verwoest in 1944 tijdens de Tweede Wereldoorlog. De derde is de brug stamt uit 1954 en dit is de brug zoals we die vandaag kennen. Deze nieuwe brug kreeg ook een nieuwe naam, de Willheminabrug.

Toen deze foto werd gemaakt, werd alles nog vervoerd met hand- en paardenwagens. Auto’s waren er immers nog niet. Midden op de brug loopt een man met zijn koe. Rechts, onder de bomen op de Havensingel, zien we een koets.

Op de brug liggen ook twee sporen; deze waren voor de paardentram.

Op deze foto uit 1903 staat de Hinthamerbrug. Hier zien we paardentram nr. 39 die vertrok vanaf het Hinthamereinde. Deze tram reed via de Markt en de Stationsbrug naar het Centraal Station en weer terug.

In onze stad reden tussen 1881 en 1929 – bijna 50 jaar lang – paardentrams langs meerdere routes door de stad. Ook was er een verbinding tussen ‘s-Hertogenbosch en Vught. Met de opkomst van de auto en bussen zijn deze trams uiteindelijk verdwenen. De laatste rit van de paardentram werd 95 jaar geleden feestelijk uitgeluid op 12 mei 1929.

Op het YouTube kanaal Bob van Boekel is een leuke video te vinden over de paardentram in onze stad rond 1900. Hierin neemt hij de kijker mee op een rondleiding door de stad langs de oude tramroute. Je kunt de video hieronder advertentie-vrij bekijken.

Deze foto is gemaakt op het Julianaplein op 21 mei 1929 . We zien het Heilig Hartbeeld tijdens een bijeenkomst van de katholieke jeugdbeweging met de naam Eucharistie Kruistocht.

Het Heilig Hartbeeld is onthuld op 19 juni 1925, bijna een eeuw geleden. Dit beeld is gemaakt in opdracht van de Heilig Hart Stichting die in jaren 1920 actief was in onze stad. Met de komst van het beeld in onze buurt werden er regelmatig christelijke vieringen en bijeenkomsten georganiseerd.

In 1939 werd het beeld verplaatst naar het Emmaplein, vanwege de bouw van de Stationtunnel, ook wel bekend als de Drakentunnel. Daar staat het nu nog steeds.

Op deze foto van 13 december 1959 zien we het Stationsplein. We zien de bouwwerkzaamheden voor de aanleg van de Stationstunnel. Er zijn tijdelijk twee grote baileybruggen van oost naar west gelegd, zodat mensen konden oversteken zonder om te hoeven lopen. Op de achtergrond zien we de twee torens van de imposante Sint-Leonarduskerk.

Deze tunnel onder het Stationsplein werd gebouwd om het sterk toegenomen autoverkeer van noord naar zuid en omgekeerd gemakkelijk te laten doorstromen. De tunnel werd op 30 juni 1960 feestelijk geopend voor verkeer.

Sinds de aanleg van de tunnel zijn de Brugstraat en de Koningsweg een stuk drukker met verkeer geworden. In 2007 deed vereniging Milieudefensie onderzoek naar de meest vervuilde stadswegen in heel Nederland. Van de dertien meest vervuilde straten in Den Bosch lagen er drie in buurt ’t Zand: Brugstraat, Koningsweg en het Willemsplein.

Ter vergelijking, Rotterdam stond landelijk op nummer 1 met 76 vervuilde stadwegen in hetzelfde onderzoek. In Noord-Brabant stond Tilburg met 18 wegen op nummer 1, gevolgd door Breda en daarna Den Bosch met dertien vervuilde stadswegen.

Deze foto is gemaakt op 11 februari 1940 op het Stationsplein. We zien bedevaartgangers uit het centraal station op de achtergrond lopen.

Dit station is ontworpen door architect Eduard Cuypers en is na drie jaar bouwen geopend op 18 juli 1896. Eduard was de neef van Pierre Cuypers, de beroemde architect die hem ook heeft opgeleid. Pierre heeft het Rijksmuseum (1885) en het Centraal Station (1889) in Amsterdam ontworpen.

Het station was een groot gebouw van 140m lang. Er waren meerdere (luxe) wachtkamers voor de reizigers. En boven het station waren woningen voor de machinisten en de stationschef.

Deze foto is drie maanden voor de bezetting van Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog gemaakt. Het station is tijdens deze oorlog in 1944 zwaar beschadigd geraakt.

Onze stad en buurt ’t Zand hebben vier stations gehad tussen 1868 en nu. Het eerste station (ansichtkaart) was van hout en stond bij de Boschveldweg en Kempenlandstraat. Toen het tweede station, van Eduard Cuypers, was gebouwd, werd het eerste station nog een tijd gebruikt als tramstation. Het werd uiteindelijk afgebroken in 1915.

Het station van Eduard Cuypers is na de Tweede Wereldoorlog niet herbouwd. Uiteindelijk is het gesloopt en vervangen in 1951 door het derde station (foto). Dit station was kleiner en moderner, maar moest wel een monumentale uitstraling hebben. De overkappingen (daken) over de perrons zijn toen niet gesloopt en staan er vandaag nog steeds.

In 1998 werd het gebouw vervangen door het vierde station, omringd door kantoren en horeca. Vanwege het stijgende aantal treinreizigers wordt dit station in de toekomst te klein. Daarom worden op dit moment de mogelijkheden onderzocht om het station uit te breiden en te verduurzamen.

Je kunt meer informatie en geschiedenis over de stations van onze stad lezen op de website van Erfgoed ’s-Hertogenbosch.

Deze foto is genomen in 1898 tijdens de feestelijke opening van de nieuwe Goulmy & Baar sigarenfabriek in ’t Zand. Tegenwoordig ook wel bekend als de Willem II-fabriek.

Bosschenaar Eugène Goulmy richtte samen met de Duitse ondernemer Rudolf Baar in 1890 de Nederlandsche Sigarenfabriek Goulmy & Baar op. In 1897 startte de bouw van een nieuwe fabriek in ’t Zand die een jaar later openging. In 1907 werd de fabriek verder uitgebreid; toen werkten er 500 sigarenmakers. Het was daarmee de grootste sigarenfabriek van Nederland.

In 1929 stopte de samenwerking tussen Goulmy & Baar en in 1936 werd de fabriek overgenomen door sigarenmaker Willem II. De fabriek bleef in gebruik voor het maken van sigaren tot 1951 en raakte daarna in verval. De gemeente kocht het gebouw in 1979 en bezit het nog steeds.

In de Boschdijkstraat kun je op de gevel nog steeds de naam Willem II Sigarenfabriek zien. Op de gevel in de Boschveldweg vind je de naam Eugène Goulmy & Baar ook nog op de muren.

Op de website fabriekofiel vind je een uitgebreide geschiedenis en mooie foto’s van deze historische fabriek in onze buurt.

Op de foto zien we het Muziekkorps der Nederlandsche Sigarenfabrieken Eugène Goulmy en Rudolf Baar, ook wel Harmonie Goulmy & Baar genoemd. De harmonie werd opgericht in 1894 voor het verbeteren van de moraal van de fabrieksarbeiders. De meeste leden van de harmonie waren ook werknemers. Deze foto is genomen bij de opening van de nieuwe fabriek in 1898.

Toen de sigarenfabriek Goulmy & Baar werd opgeheven is de naam van deze muziekvereniging veranderd in Koninklijke Harmonie ‘s-Hertogenbosch.

De fabriek kreeg in 1987 een nieuwe bestemming als Willem II Concertzaal en heet tegenwoordig Poppodium Willem Twee. In hetzelfde gebouw zijn ook repetitieruimtes, ateliers en kleine ondernemers gevestigd.

Vandaag is Koninklijke Harmonie ‘s-Hertogenbosch nog steeds verbonden aan de fabriek. Het orkest heeft zijn oefenruimte in de kelder van het gebouw. De harmonie is daarmee een levend stukje geschiedenis van ’t Zand.

Op de website Goulmy en Baar kun je nog veel meer verhalen, foto’s en historische documenten vinden. Deze website is gemaakt en wordt beheerd door Paul Goulmy, de achterkleinzoon van Eugène Goulmy.

Deze foto is in 1925 gemaakt vanaf de Buitenhaven aan de overkant van de Dommel. We zien de torenspitsen van de Sint Leonarduskerk en rechts op de achtergrond de silo’s van de Koudijs mengvoederfabriek.

De kerk werd gebouwd in 1905 in neogotische stijl, met veel mooie glas-in-loodramen. Ze werd vernoemd naar de Franse heilige Sint-Leonardus uit het jaar 500. Leonardus stond bekend om zijn bescherming van gevangenen en zijn hulp aan mensen met een beperking.

Kijk voor meer informatie en mooie foto’s van de kerk op de website van de Bossche Encyclopedie.

In de Tweede Wereldoorlog is de kerk zwaar beschadigd geraakt. De kerk is daarna hersteld, maar in 1973 alsnog gesloopt vanwege teruglopend kerkbezoek (foto).

Op dezelfde plek zijn toen Dommelstate aan de Havensingel en een kantoorgebouw aan het Emmaplein gebouwd. Het kantoorgebouw stond bekend als ‘het lelijkste gebouw van ’s-Hertogenbosch’. Hierin was tussen 1980 en 2012 het Brabants Dagblad gevestigd. In 2017 is het gebouw omgebouwd naar 58 appartementen met een kantoorruimte op de begane grond.

Deze foto is in 1955 gemaakt vanaf het Werfpad. Links zien we de Diezebrug en op de achtergrond is de Sint Leonarduskerk aan het Emmaplein zichtbaar. Aan de rechterkant zien we de IJzergieterij aan de Buitendijk met een hijskraan ervoor.
De Diezebrug is gebouwd in 1939 en was een belangrijke verbinding over de rivier de Dieze. Het was een ophaalbrug met een doorvaartwijdte van 25 meter voor schepen.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog speelde deze brug een cruciale rol. Bij de bevrijding van ’s-Hertogenbosch, op 24 oktober 1944, bliezen Duitse troepen de brug op met explosieven. Dit deden ze om de opmars van de Britse 53ste (Welsh) Divisie te vertragen. De schade aan de brug was groot en de Britse troepen moesten een andere route nemen om onze buurt en de stad te bevrijden.

Meer informatie over de geschiedenis van de brug vind je op de website van de Bossche Encyclopedie.

Na de oorlog is de Diezebrug hersteld, maar de bascule-functie (het openklappen van de brug) werd buiten werking gesteld. Hierdoor werd het een vaste brug en konden hoge schepen er niet meer onderdoor. De brug verbindt nog steeds de noordoever van de Dieze met de zuidoever van ’t Zand.

Begin 2026 start de bouw van een nieuwe, lagere Diezebrug. Die komt 50 meter naar het westen te liggen, richting de Tramkade, zoals op het plaatje hierboven te zien is. De oude brug wordt afgebroken. Dat gebeurt pas als de nieuwe brug klaar is.

Deze foto is gemaakt op 23 augustus 1948 op de Koningsweg. Op de foto zien we het hoofdkantoor van de Provinciale Noord-Brabantse Electriciteits Maatschappij (PNEM). Het gebouw is verlicht voor het 50-jarig regeringsjubileum van koningin Wilhelmina en de troonswisseling in 1948.

Het gebouw dateert van 1921 en had naast een kantoorfunctie ook een meetlaboratorium, garage, werkplaats en magazijn. Het gebouw is ontworpen in de zogenaamde Berlagiaanse stijl.

Het heeft een bijzondere architectuur met symmetrische gevels van baksteen en natuursteen en leien als dakbedekking. Binnen zijn diverse originele elementen behouden gebleven, zoals de natuurstenen trappen en art-deco bouwdetails.

Tegenwoordig heet het gebouw het Koningshuis en zijn er kantoren en appartementen gevestigd. Sinds 2001 is het geregistreerd als rijksmonument en daarmee is zowel de buitenkant als het interieur beschermd.

Op de website van de Bossche Encyclopedie vind je meer informatie over dit gebouw.

Deze foto is gemaakt op 30 maart 1956 op het Willemsplein. Op de foto zie je het nieuwe kantoor van de PNEM, schuin tegenover het oude kantoor aan de Koningsweg.

Het gebouw bestaat uit twee grote monumentale complexen die met elkaar verbonden zijn door een tussenbouw. De gebouwen hebben een robuuste uitstraling en opvallende elementen zoals ronde trappentorens en een prominente klokkentoren.

De PNEM was in bezit van de overheid. Het energiebedrijf werd in 1997 na een aantal fusies verkocht aan een commerciële partij, energieleverancier Essent. Dit bedrijf is nu nog steeds gevestigd in onze buurt op dezelfde plek.

Het nieuwe kantoor werd gebouwd tussen 1952 en 1956 op de plek waar vroeger het buurtje Lombok was gevestigd. Het YouTube kanaal van Bob van Boekel bevat een mooie video over Lombok en de bouw van het nieuwe kantoor met veel mooie oude foto’s. Je kunt de video hieronder advertentie-vrij bekijken.